روش های پیشگیری و درمان بیماری های دام
اهمیت به سلامت دام ها، از اصول اولیه دامداری است. هزینه های ناشی از بیماری های دام (مانند: ذات الریه و اسهال گوساله)، مبالغ هنگفتی را برای صنعت کشاورزی در سراسر جهان به وجود می آورند. از آنجایی که قسمت عمده تلفات ناشی از بیماری های دام به بیماری های گوساله و بیماری های گاو مربوط است لذا در این مقاله به این موارد بیشتر می پردازیم.
این خسارات نه تنها به دلیل مرگ و میر، بلکه به دلیل کاهش نرخ تبدیل غذا، رشد ضعیف و هزینه و کار ناشی از درمان حاصل می شود. بنابراین شناسایی پاتوژن ها و عوامل بیماری زای محیطی روش های بهداشت دام و دامداری و نهایتا شناخت روش های کنترل و درمان آن ها می تواند از خسارات سنگین در این صنعت جلوگیری کند.
انواع بیماری های دام: ماهیت و علل بیماری
بیماری در دام اغلب از ترکیب دو یا چند علت ایجاد می شود:
۱) عوامل غیرمستقیم یا مستعد کننده که ممکن است مقاومت حیوان را کاهش دهد.
عوامل مستعد کننده بیماری اغلب به عنوان عوامل “استرس” شناخته می شوند. سرماخوردگی، تهویه نامناسب، شلوغی زیاد، فضای کافی برای تغذیه و آبیاری، داروهای بیش از حد و غیره از جمله عوامل استرس زا هستند. در نتیجه باید مواقع خاص استرس زا مانند حمل و نقل و یا شیردوشی را به خاطر سپرد.
۲) عوامل مستقیم یا تعیین کننده که باعث ایجاد بیماری واقعی می شوند.
عوامل مستقیم بیماری عبارتند از:
- باکتری
- ویروس
- انگل
- قارچ
- کمبودهای تغذیه ای
- سموم شیمیایی
- علل ناشناخته
بیماری های واگیردار دامی:
بیماری های واگیردار بزرگترین تهدید برای سلامت دام هستند. آنها توسط باکتری ها، ویروس ها، ریکتسیا و قارچ ها ایجاد می شوند. برخی از بیماری های دامی تک یاخته ای مانند بیماری های عفونی رفتار می کنند و اغلب به همین عنوان در نظر گرفته می شوند. در حالیکه آنها باید با سایر بیماری های انگلی طبقه بندی شوند.
همه بیماری های مسری عفونی هستند، اما همه بیماری های عفونی، مسری نیستند. یک بیماری مسری بیماری است که به راحتی از یک یا گروهی از حیوانات به حیوانات دیگر منتقل می شود. یک بیماری عفونی از طریق موجودات زنده ایجاد می شود. اکثر بیماری های عفونی حیوانات مسری هستند. با این حال، برخی از آنها، مانند آسپرژیلوز، نیستند.
یکی از مهمترین بیماری های واگیردار دامی بیماری تب مالت است.
بیماری های دام سبک یا دام کوچک:
دام سبک یا دام کوچک به گونه های کوچک حیوانات اهلی مانند گوسفند، بره، بز، بزغاله و غیره اطلاق می شود. بیماری های رایج در دام های سبک به شرح زیر است:
- سقط جنین
- پنومونی باکتریایی
- انسفالیت آرتریت کاپرین (CAE)
- لنفادنیت موردی (CL)
- کوکسیدیوز
- اکتیمای مسری (اورف/دهان درد)
- انتروتوکسمی (بیماری پرخوری)
- پوسیدگی پا و سوزاندن پا
- همونکوز
- بیماری جان (Paratuberculosis)
- کراتوکونژکتیویت (Pinkeye)
- لیستریوز (بیماری حلقه ای)
- مایکوپلاسموز
- فلج اطفال مالاسیا (کمبود تیامین/ویتامین B1)
- سمیت بارداری (کتوز)
- خارش گوسفند scrapie
بیماری های دام سنگین یا دام بزرگ:
دام های سنگین (دام بزرگ) به گاو و گوساله اطلاق می شود. گاو حیوان ارزشمند است که در دامداری ها، بیشترین نگرانی ها به سلامت این دام معطوف شده است، چرا که در صورت بروز بیماری های گاو یا تلف شدن این دام، ضرر مالی سنگینی به دامدار وارد خواهد شد. بنابراین نیاز است تا بیماری های گاو و بیماری های گوساله بخوبی شناخته شوند.
از نظر بقا، چند هفته اول مهمترین زندگی یک گوساله جوان است، زیرا بدن آنها هنوز به حدی رشد نکرده است که بتواند به طور موثر با بیماری ها مبارزه کند. با این همه خطرات احتمالی برای سلامت گاو و گوسفند، مهم است که یک دامدار با بیماری های گوساله و بیماری های گاو آشنا باشد؛ پنج بیماری شایع در گوساله و راه های پیشگیری از آنها را بداند و در صورت لزوم برای درمان آنها، اقدامات لازم را اتخاذ کند. آشنایی و پیشگیری از بیماری های گاو و گوساله از خسارات زیادی نیز جلوگیری می نماید.
1) بیماری اسکورگاو و گوساله (Scour)
علائم اسکور ممکن است شایع ترین علت مرگ گوساله در اولین ماه زندگی باشد:
- اسهال شدید
- نفس نفس زدن انگار از نظر جسمی خسته شده است
- چشمهای گود رفته
- عدم تمایل به تغذیه یا از بطری یا مستقیم از مادرشان
- بی حالی
- کم آبی ناشی از اسهال اغلب علت مستقیم مرگ بر اثر است.
اسکور گوساله یا گاو می تواند توسط باکتری ها (e.coli یا سالمونلا معمولاً) یا یک ویروس ایجاد شود، و تعیین این که کدام یک باشد، همیشه آسان نیست. به همین دلیل نمی توان تشخیص داد که چه نوع دارویی( ضد باکتریایی یا ضد ویروسی) بهتر است تجویز شود، لذا اقدامات پیشگیرانه ضروری است. برخی از راههای موثر برای جلوگیری از اسکورگوساله، شامل: واکسیناسیون قبل از زایمان، مدیریت دقیق آغوز و به طور کلی اطمینان از بهداشت خوب مناطق زندگی و خواب گوساله می باشد.
اگر یکی از گوساله های شما دچار اسکور شده است، بهترین کاری که می توانید انجام دهید این است که بلافاصله آن را قرنطینه کرده و در جهت جایگزینی الکترولیت ها، گلوکز، مواد معدنی و ویتامین های از دست رفته در اثر اسهال گام بردارید.
۲) سالمونلوز
باکتری سالمونلا علاوه بر ایجاد اسکور، باعث ایجاد Salmonellosis نیز می شود. شایع ترین علائم آن عبارتند از:
- اسهال خونی
- پنومونی
- آرتروز
- زردی
- سپتی سمی
- همه علائم اسکور
علیرغم کثرت علائم، این امر غیر معمول نیست که سالمونلوز قبل از بروز هرگونه علامتی گوساله را بکشد. باید بلافاصله درمان های آنتی بیوتیکی انجام شود و گوساله باید به یک محیط گرم و ایزوله منتقل شود.
واکسیناسیون گوساله ها در برابر گونه های جداگانه سالمونلا امکان پذیر است، که Salmonella typhimurium و S.dublin دو موردی هستند که بیشتر در برابر آنها محافظت می شوند. تنها راه دیگر برای جلوگیری موثر از سالمونلوز این است که اطمینان حاصل شود که محل زندگی گوساله از نظر بهداشتی رعایت شده و هر گونه پستانک مصنوعی که از آن استفاده می کند به خوبی تمیز می شود.
۳) ذات الریه (پنومونی)
ذات الریه شایع ترین و کشنده ترین بیماری های گوساله ها می باشد. عامل اصلی برخی از عفونت های ویروسی است و می تواند در نتیجه عفونت های باکتریایی (مانند سالمونلوز) ایجاد شود. ذات الریه یک بیماری گوساله ای فرصت طلب است که زمانی رخ می دهد که سیستم ایمنی بدن آنها ضعیف شده یا دچار نقص شده باشد.
علائم ذات الریه شامل موارد زیر است:
- تنبلی
- سرفه کردن
- خس خس کردن
- از دست دادن اشتها
- ترشح مخاطی
- بی حالی و افسردگی
- دمای بدن بیش از ۳۹.۶ درجه سانتی گراد
از آنجا که پنومونی احتمالاً نتیجه یک عفونت ویروسی است، گوساله هایی که علائم را نشان می دهند باید در اسرع وقت جدا شوند و برای جلوگیری از بیماری ممکن است به محرک های تنفسی و داروهای ضدالتهابی و همچنین آنتی بیوتیک ها نیاز داشته باشید. همچنین لازم به ذکر است که ذات الریه ممکن است رشد بدن گوساله را حتی پس از درمان نیز به تاخیر بیاندازد.
برای کاهش احتمال ابتلا به بیماری ذات الریه، اطمینان حاصل کنید که هر آغل گوساله دارای تهویه کافی است و مناطق خواب آنها مستعد خروج هوا یا مرطوب شدن نیست. تجمع آمونیاک می تواند منجر به شیوع ذات الریه شود، به همین دلیل تمیز کردن منظم مناطق تغذیه و جلوگیری از زباله در اطراف بسیار مهم است.
۴) نواقص مادرزادی قلب
برای پیشگیری از نقایص قلبی هیچ کاری نمی تون انجام داد. اما باید گفت که شیوع این بیماری در گوساله ها بیشتر از آن چیزی که فکر می کنید. به همین دلیل است که برای هر دامداری ضروری است که علائم نقص مادرزادی قلب را بشناسد و به طور کلی از آنها آگاه باشد.
علائم نقص مادرزادی قلب عبارتند از:
- تغذیه نامناسب
- خستگی مفرط و بی حالی
- حساسیت به پنومونی را افزایش می دهد.
- به طور مرتب نفس نفس می زند علیرغم اینکه هیچ فعالیت بدنی انجام نداده است.
- افزایش ضربان قلب در حین تغذیه، بلافاصله بعد از آن، یا بعد از ورزش خفیف
آگاهی از این عیوب به شما این امکان را می دهد که نیازهای گوساله خود را در بزرگسالی پیش بینی کنید، اگرچه گاهی اوقات نواقص قلبی ممکن است به مرور زمان خودبخود درمان شوند. گوساله هایی با نواقص قلبی ممکن است برای رشد سالم به محرک های قلبی نیاز داشته باشند.
۵) دیفتری
در اثر عفونت باکتریایی ایجاد می شود، اگرچه در صورت عدم درمان دیفتری، این بیماری از دهان شروع شده و می تواند به ریه ها منتقل شده و منجر به ذات الریه شود. قبل از این اتفاق، دیفتری باعث موارد زیر می شود:
- افسردگی
- التهاب گونه
- درد و تورم
- دمای بالای بدن
- زخم دردناک دهان و زبان
- عدم تمایل به تغذیه (به دلیل ناراحتی دهانی)
بهترین روش پیشگیری از دیفتری، جلوگیری از بروز هرگونه آسیب دهانی است. یک راه خوب برای این کار این است که گوساله ها از خار، بوته و سایر اشیاء تیز دور نگاه داشته شوند.
راه های پیشگیری از بیماری های دام
اسهال نوزادان گوساله (NCO)مهمترین خطر در چند روز اول پس از تولد است. تجهیزات جمع آوری آغوز باید بلافاصله پس از هر بار استفاده تمیز و مرتباً ضد عفونی شوند تا از ایجاد بیوفیلم جلوگیری شود. وقتی گوساله ها در محیط محصور نگه داشته می شوند، جایی که فرصت انتقال عوامل ایجاد کننده NCO با تجمع آنها در محیط افزایش می یابد، تلفات اضافی رخ می دهد. پاتوژن های عامل NCO می توانند ویروس(ویروس روتا، ویروس کرونا)، باکتری(E. coli، سالمونلا) انگلی (Cryptosporidium parvum) باشند. ماده ضدعفونی کننده مورد استفاده باید دارای طیفی باشد که این سه نوع عوامل بیماری زا را پوشش دهد. قفس های گوساله، آغل گوساله و جعبه زایمان باید تمیز و ضدعفونی شوند. از آنجا که اووسیست کريپتوسپوريديوم در محیط بسیار مقاوم هستند (اگر در معرض دمای شدید قرار نگیرند، می توانند تا چندین ماه زنده بمانند)، اجرای یک برنامه مدون برای تمیز کردن و ضد عفونی خوب برای کاهش بار میکروبی محیطی بسیار مهم است. سطلها، ظروف خوراک خوری و آبخوری ها نیز باید ضدعفونی و شسته شوند. چگونه و چند بار باید ضدعفونی کنم؟ فشار عفونی با تجمع باکتری ها، ویروس ها و اووسیست ها در محیط افزایش می یابد. بهترین گزینه تمیز کردن و ضد عفونی کردن قبل از هر بار ورود حیوانات و مدیریت آنها به عنوان یک سیستم همه کاره و در عین حال بی خطر است.
اقدامات کلی برای کنترل و پیش گیری از بیماری های دام ها
به طور خلاصه، اقدامات کلی برای کنترل و پیش گیری از بیماری های دام ها در موارد زیر خلاصه شده است:
- پیشگیری از آلودگی محیط زیست
- کنترل انگلهای داخلی
- کنترل آفات بندپایان
- کنترل و کاهش عفونت به محض وقوع بیماری
- جداسازی حیوانات بیمار
- قرنطینه برای حیوانات تازه خریداری شده
- واکسیناسیون حیوانات مزرعه
- کرم زدایی از حیوانات
- حذف حامل ها
- آزمایش سل
- تست جانین
- آزمایش آگلوتیناسیون برای بروسلوز
- آزمایش تست ماستیت-نوار جام
- آزمایش ورم پستان- آزمایش ورم پستان کالیفرنیا (CMT)
- دفع لاشه
- دفن لاشه
- سوزاندن لاشه
- ضدعفونی محل سکونت حیوانات
- ضدعفونی مراتع
- استفاده از ضدعفونی کننده های رایج
- اقدامات پیشگیرانه بیماریهای عمومی
روش های درمان بیماری های دام
یک دامدار همواره باید مسئول بررسی و کنترل سلامت دام های خود بوده و اطلاعات لازم را به موقع به گوش دامپزشک رسانده تا اقدامات لازم صورت گیرد. علائم مشکلات سلامتی از یک تغییر تقریباً غیرقابل توجه در رفتار تا مرگ ناگهانی متغیر است. برخی از نشانه هایی که باید به دنبال آنها باشید عبارتند از:
۱. وضعیت تغذیه: گاوها می توانند چاق، معمولی یا لاغر باشند. گاوهای لاغر لزوماً بیمار نیستند، زیرا می توانند به تازگی بچه دار شده یا به سادگی حیواناتی با تولید بالا باشند. با این حال، گاوهای بیمار به دلیل کاهش اشتها، هضم ضعیف غذا یا از دست دادن ذخایر بدن، وزن خود را کاهش می دهند. وضعیت گاو باید نسبت به همه شرایط قضاوت شود.
۲. طرز راه رفتن و ایستادن: نحوه حرکت یک حیوان می تواند نشان دهنده درد در بدن، نتیجه صدمه یا سم عفونی(لنگش) باشد.
۳. چشم و گوش: چشم ها باید دارای یک حالت روشن و زنده و بدون ترشح باشند. چشمان فرو رفته نشان دهنده کم آبی بدن است. گوش ها باید بتوانند آزادانه در اطراف حرکت کنند.
۴. پوست، پوشش یا غشاهای مخاطی: پوست گاوهای سالم انعطاف پذیر است و در صورت فشار به سرعت باید به حالت عادی برگردد. تاخیر طولانی مدت، خشکی بینی را نشان می دهد. پوست باید صاف و براق باشد. غشاهای مخاطی اطراف چشم، بینی و واژن باید صورتی تا مایل به قرمز و مرطوب باشند. در گاوهای بیمار، این غشاها می توانند بیش از حد قرمز یا بیش از حد رنگ پریده شوند، که بعداً نشان دهنده کم خونی است.
۵. گوارش: گاوهای سالم اشتهای خوبی دارند و با اشتیاق غذا می خورند. مدفوع و ادرار به طور مرتب تخلیه می شوند و مدفوع دارای قوام طبیعی است. وقتی هضم غذا مختل می شود، اشتهای گاو کاهش می یابد و مدفوع خیلی سریع (شستشو) یا خیلی کند (یبوست) تخلیه می شود. گاوها هنگام سالم بودن مرتباً نشخوار می کنند (حداقل ۶ تا ۸ ساعت در روز) و اگر هنگام استراحت نشخوار نشود، هضم غذا مختل می شود.
۶. ادرار: باید رقیق، زرد و شفاف باشد. ادرار غلیظ، مخاطی یا قرمز نشانه بیماری بد است.
۷. واژن: باید بسته شود، بدون تورم بدون ترشح و کمی سفید رنگ شود. واژن متورم با ترشح مایل به سفید یا غشاهای تجزیه شده نشان دهنده مشکلات باروری است.
۸. تنفس: در گاوهای سالم، تنفس آرام و منظم است، در حالی که در موارد ناآرامی، تب، خستگی یا استرس گرمایی، میزان تنفس افزایش می یابد. سرفه، ترشحات بینی و تنفس سریع یا آهسته همه می توانند از علائم بیماری باشند.
۹. گردش خون: ضربان قلب راهنمای خوبی برای سلامت گاو است، زیرا ۶۰ تا ۷۰ ضربه در دقیقه برای گاوهای شیری طبیعی است.
۱۰. دمای بدن: دمای طبیعی بدن ۳۸.۵-۳۹.۵ درجه سانتی گراد است. دمای بالاتر در حیوانات بیمار (با تب) یا در حیوانات گرمازدگی ثبت می شود.
۱۱. تولید شیر: هنگامی که گاو بیمار است، تولید شیر کاهش می یابد، دلیل اصلی آن کاهش اشتها است.
۱۲. علائم غیرطبیعی خاص: علائم خاصی که باید در گوساله ها جستجو کرد. مشکلات سلامتی در گوساله هایی با گوش های افتاده، سر به زیر، عدم نوشیدن آب، در گوشه ای دراز کشیدن، لنگیدن، متورم شدن مفاصل، تورم ناف، ترشح یا خون در مدفوع آنها وجود دارد. بینی و چشم باید شفاف و مرطوب و بدون ترشح باشد. گوساله ها هنگام ایستادن پس از یک دوره استراحت باید بدن خود را بکشند. بوی آمونیاک می تواند نشان دهنده تهویه ضعیف و مشکلات احتمالی ذات الریه باشد.
در صورت مشاهده این علائم سریعا باید به دامپزشک مراجعه شود. داروهای آنتی بیوتیک خوراکی، آمپول های تزریقی و مکمل های ویتامینه و غذایی از جمله روش های درمان سرپایی دام ها در مزرعه محسوب می شوند.
کلام آخر:
دام ها خصوصا گوساله های شیری و گوشتی، مستعد ابتلا به انواع بیماری های شایعی هستند که بعضا می توانند کشنده باشند یا رنجش قابل توجهی ایجاد کنند. اما جدا از تلفات جسمی حیوان، درمان این بیماری ها می تواند هزینه بر باشد و می تواند بهره وری و سودآوری گله های لبنی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. بنابراین کنترل قبل از درمان، از مهم ترین اقدامات پیشگیرانه از بیماری های دامی است. برای جلوگیری از بیماری های گاو و بیماری های گوساله، علاوه بر واکسیناسیون و چکاپ منظم دام ها توسط دامپزشک، روش دیگر رعایت نظافت و بهداشت در محیط زندگی دام و دامداری هاست. شستشو و ضدعفونی بخش های مختلف دامداری، دفع فضولات و ضدعفونی بسترها، آبخوری ها، غذاخوری ها، حمام های شستشوی بدن دام ها و غیره، همه و همه از اقدامات مهم برای جلوگیری از بیماری های دامی است.
